Лиходеевские, князья

Общие сведения и происхождение рода

Князі Ліходіївсь­кі (князі Глін­скі-Ліхад­зіеўскі; Поль. — Hliński-Lichodziejewski. Рос. — Глин­ский-Лихо­ди­ев­ский) – князівсь­кий рід, при­до­мок ад мяс­цо­вась­ці Ліхад­зеі ў Слуц­кім паве­це. Род паход­зі­ць ад кня­зёў Глін­скіх. нека­то­рыя гісто­ры­кі адзна­ча­ю­ць неда­хоп даку­мен­таў той пары, што пра­ма ўказ­валі б на род­нас­ную сувязь паміж Глін­скі­мі і Ліхад­зіеўскі­мі. Тым не менш існу­ю­ць шмат­лікія ўскос­ныя дока­зы такой сувязі. Поль­скі даслед­чык Б. Папроц­кі сцвяр­джаў, што тыя Глін­скія, якія не пера­е­халі ў Мас­к­ву, узя­лі пры­до­мак Ліхад­зей­скія або Ліхад­зіеўскія ад назвы маёнт­ка Ліход­зічы ў Нава­груд­скім ваявод­стве (пад Клецкам).

Князь Васіль Баг­да­навіч Глін­скі, быў пас­лом да хана Пера­коп­ска­га Менґлі-Ґір­эя ў 1496, быў затры­ма­ны ў Кры­му і доў­га тры­ма­ны ў няволі. Меў дзя­цей Іва­на, Васі­ля, Сямё­на, Дыміт­ра і дру­го­га Іва­на. Вера­год­на пер­шы Іван назы­ваў­ся кня­зем Ліхад­зіеўскім, з гэт­кім-жа про­зь­віш­чам высту­па­ю­ць дзе­ці дру­го­га Іва­на — князі Ждан і Аляк­сан­дар Іва­навічы Ліхадзіеўскія.

Вяр­тац­ца да про­звіш­ча Глін­скія князі Ліхад­зіеўскія пачалі ў пер­шай пало­ве XVII ст. Як зда­ец­ца, тут маг­ла адыг­ра­ць пэў­ную ролю гіста­рыч­ная сіту­а­цыя: у пачат­ку XVII ст. мас­коўская галі­на Глін­скіх па муж­чын­с­кай лініі згас­ла, па жаночых лініях рас­тва­ры­ла­ся праз нашчад­каў сярод іншых кня­жац­кіх родаў. Такім чынам, про­звіш­ча Глін­скіх, галоў­ных вора­гаў поль­скай каро­ны на пра­ця­гу ўся­го XVI ст., ужо ў пачат­ку XVII ст. перас­та­ла раз­драж­ня­ць поль­ска-літоўскую эліту.

Зараз не існуе цэль­на­га рада­во­ду кня­зёў Ліхад­зіеўскіх. Пры выва­дах шля­хецтва ў расей­скі час прад­стаўнікі роду пачы­налі рада­во­ды з пазь­ней­шых часоў і вывод­зілі­ся асоб­ны­мі лінія­мі роду. Толь­кі нека­то­рыя лініі роду зацьвер­джа­ны ў расей­скім шля­хец­тве (без княс­ка­га тытулу).

Пры выва­дах назвалі сваім гэр­бам «Яст­ра­бец»:
Вывад 1800.08.14 (Мен­скі ДДС) з пры­дом­кам «Глін­скі», у расей­скім шля­хец­тве не зацьвер­джа­ныя, лінія роду нап­эў­на згасла.
Вывад 1812.02.15 (Мен­скі ДДС), зацьвер­джа­ныя ў расей­скім шля­хец­тве ука­зам Сэна­ту 1850.07.18 за № 6196 у 1 ч. РК.
Вывад 1816.07.07 (Мен­скі ДДС), у расей­скім шля­хец­тве не зацьверджаныя.
Вывад 1817.07.25 (Мен­скі ДДС), у расей­скім шля­хец­тве не зацьверджаныя.
Пры выва­дах назвалі сваім гэр­бам «Ясен­чык»:
Вывад 1804.07.23–26 (Мен­скі ДДС), у расей­скім шля­хец­тве не зацьверджаныя.
Вывад 1816.01.20 (Мен­скі ДДС), зацьвер­джа­ныя ў расей­скім шля­хец­тве ука­зам Сэна­ту 1853.08.20 за № 5588 у 1 ч. РК.

Дже­ре­ла:
Ўлад­зіслаў Вяроўкін-Шэлю­та, 2003// https://​www​.nobility​.by/​f​a​m​i​l​i​e​s​/​t​i​t​l​e​d​/​p​r​i​n​c​e​s​/​l​i​c​h​a​d​z​i​j​e​w​s​k​i​.​s​h​tml;
Чар­няўскі Ф. В. Урад­нікі (паса­ды, тыту­лы) Мен­ска­га ваявод­ства XVI — XVIII ста­годдзяў (Бія­гра­фіч­ны давед­нік) / Ф. Чар­няўскі. — Мн.: Олде­ран, 2007.— 224 с., с.88–92.
Ана­толь Стат­кевіч-Чаба­га­наў. Вяр­танне да выто­каў. Глін­скія і Глін­скія-Ліхад­зіеўскія гер­баў «Глін­скія» і «Яст­ра­бец» // Працяг.Пачатак у № 7.«Роднае сло­ва», 07/2011

ГЕРАЛЬДИКА И СФРАГИСТИКА

Чыта­ем пас­та­но­ву Мін­ска­га два­ран­ска­га дэпу­тац­ка­га схо­ду ад 14 жніў­ня 1800 г. пра кня­жац­кае паход­жанне роду Глін­скіх-Ліхад­зіеўскіх гер­ба «Яст­ра­бец», дзе гаво­рыц­ца: «...пред­став­лен вывод фами­лии урож­ден­ных Глин­ских-Лиход­зеев­ских Кры­што­фом Глин­ским-Лиход­зеев­ским столь­ни­ком Мин­ским, кава­ле­ром Орде­на Свя­то­го Ста­ни­сла­ва под­пи­сан­ный, из кото­ро­го выво­да сле­ду­ет, что фами­лия Лиход­зеев­ских, упо­треб­ля­ю­щая герб „Яст­ре­бец“: золо­тая под­ко­ва, обра­щен­ная шипа­ми вверх, в сере­дине ее крест, в шле­ме над коро­ной яст­реб, с под­ня­ты­ми кры­лья­ми, с бубен­чи­ка­ми, дер­жит такую же под­ко­ву, берет свое нача­ло от кня­зей твер­ских Глинских. <...> 

Поколенная роспись рода князей Лиходеевских.

І коле­но

1. КН. ВАСІЛЬ БОРІ­СО­ВИЧ ГЛІН­СКІ,

быў пас­лом да хана Пера­коп­ска­га Менґлі-Ґір­эя ў 1496, быў затры­ма­ны ў Кры­му і доў­га тры­ма­ны ў няволі. Меў дзя­цей Іва­на, Васі­ля, Сямё­на, Дыміт­ра і дру­го­га Іва­на. Вера­год­на пер­шы Іван назы­ваў­ся кня­зем Ліхад­зіеўскім, з гэт­кім-жа про­зь­віш­чам высту­па­ю­ць дзе­ці дру­го­га Іва­на — князі Ждан і Аляк­сан­дар Іва­навічы Ліхадзіеўскія.

КН. ЮРИЙ БОРИ­СО­ВИЧ ХРО­МОЙ (1496, 1503)

ІІ коле­но

КН. ІВАН ВАСІЛЕВІЧ ЛІХАДЗІЕЎСКІ

Згад­кі пра кня­жац­кі род Ліхад­зіеўскіх упер­шы­ню сустра­ка­юц­ца ў пера­пі­се вой­ска літоўска­га 1528 г., дзе ёсць імя кня­зя Іва­на Ліхад­зіеўска­га, які «ста­вил коня от зам­ка гос­по­дар­ско­го Новогородского».

Адну трэц­юю част­ку сва­ёй дзед­зіч­най маё­мась­ці Але­кавічы ў паве­це Нава­градзкім аддаў Іва­ну Аляк­сандраві­чу Сал­та­ну на веч­нае кары­ста­ньне, а дзь­ве трэці ў заклад, што пацьвяр­джае таста­ман­там 1551 г. кня­зя Іва­на Васі­льеві­ча Ліхад­зіеўска­га, склад­зе­ны 18.04.1551 г. у маёнт­ку Але­кавічы. Князь Іван Васілевіч Глін­скі-стар­эй­шы (бес­патом­ны), які пер­шым у родзе пачаў звац­ца Ліхад­зіеўскім. Гэтае мер­ка­ванне пац­вяр­джа­ец­ца і таста­мен­там ад 18 кра­савіка 1551 г. кня­зя Іва­на Васілеві­ча Ліхад­зіеўска­га (зноў жа кня­зя, зноў жа бес­патом­на­га Іва­на Васілеві­ча, які так­са­ма меў бра­та Іва­на Васілеві­ча!), ула­даль­ніка маёнт­ка Але­кавічы пад Клец­кам, куды ўва­х­од­зілі «сено­жа­ти на Цепер­ском боло­те...». А як вядо­ма, дво­ю­род­ный брат Іва­на Васілеві­ча Глін­ска­га, Іван, сын Юрыя Хра­мо­га Глін­ска­га, вало­даў маёнт­кам Цэп­ра пад Клецкам.

КН. ВАСІЛЬ ВАСІЛЕВІЧ

КН. СЯМЁН ВАСІЛЕВІЧ

КН. ДЫМІТР ВАСІЛЕВІЧ

1508 г., пас­ля пара­ж­эн­ня Глін­скіх, кароль адаб­раў у іх маё­мас­ць, зем­лі і маёнт­кі, у тым ліку ў кня­зя Іва­на (Бары­саві­ча) і яго пля­мен­нікаў Дзміт­рыя Васілеві­ча і Іва­на-Юрыя Хра­мо­га, тры «пала­цы» пад Клец­кам на кары­с­ць кня­зя Фёда­ра Яра­сла­ваві­ча, назваў­шы Глін­скіх «здрад­ца­мі».

КН. ІВАН ВАСІЛЕВІЧ ЛІХАДЗІЕЎСКІ,?

КН. ІВАН ЮРЬЕ­ВИЧ ХРО­МОЙ ГЛІН­СКІ,

ў 1508 г., пас­ля пара­ж­эн­ня Глін­скіх, кароль адаб­раў у іх маё­мас­ць, зем­лі і маёнт­кі, у тым ліку ў кня­зя Іва­на (Бары­саві­ча) і яго пля­мен­нікаў Дзміт­рыя Васілеві­ча і Іва­на-Юрыя Хра­мо­га, тры «пала­цы» пад Клец­кам на кары­с­ць кня­зя Фёда­ра Яра­сла­ваві­ча, назваў­шы Глін­скіх «здрад­ца­мі».

КЖ. АННА ЮРІЄВНА,

У 1517 г. Ган­на разам з мужам Фед­зь­кам Валын­цом скард­зіла­ся на баяры­на Наў­га­род­ска­га паве­та Зуб­ко­ві­ча, пасын­ка яе сяст­ры Аўдоц­ці: «Гос­по­даръ король казалъ про память запи­са­ти дело Иваш­ка Зγбъ­ко­ви­ча. Жало­валъ намъ слу­жеб­никъ пана Троц­ко­го, ста­ро­сты Жомо­ит­ско­го, пана Ста­ни­сла­вовъ Иано­ви­ча — θедь­ко Волы­нецъ и жона єго Анна на боiа­ри­на нашо­го Нов­го­род­ско­го пове­ту Иваш­ка Зγбъ­ко­ви­ча: ижъ бы ωнъ дер­жалъ именьє, ѡтчиз­нγ тоє-то Анъ­ны, на Цеп­ре. <...> И таiа Анъ­на, при­є­хав­шы до насъ, до Виль­ни, зъ сест­рою своєю, мачо­хою єго ωвъдо­ть­єю, того имень­iа на немъ не иска­ли. <...> И тотъ Иваш­ко пове­дилъ передъ нами: штожъ тоє именьє єго на Цеп­ре — здра­дец­коє, спа­ло на насъ по бра­те ихъ, кнiа­зи Иване, кото­ры же втекъ былъ съ Глинь­скимъ и панъ­ство нашо казилъ; и мы тоє именьє дали ωтцγ єго, не по близъ­ко­сти жоны ωтца єго, а єго мачо­хи ωвъдо­тьи, але зъ ωсоб­ли­воє лас­ки нашоє».

У́ 1522 г. пані Фед­зь­ка­ва, дач­ка кня­зя Іва­на Васілеві­ча Хра­мо­га (Глін­ска­га), пача­ла маё­мас­ную спр­эч­ку з Сень­кам Пала­зо­ві­чам, намес­ні­кам рэчыц­кім: «Гос­по­даръ король его милость казалъ про память запи­са­ти. Жало­ва­ла его мило­сти Ѳедь­ко­ваѣ, дочъ­ка кня­зя Ива­на Хро­мо­го, на намест­ни­ка речиц­ко­го пана Сень­ка Поло­зо­ви­ча ѡ томъ: ижъ бы ѡнъ дер­жалъ именьѣ, близ­кость ее...»
Праз пэў­ны час знай­шоў­ся пры­вілей кара­ля Жыгі­мон­та ад 6 мая 1514 г. і яшчэ некаль­кі даку­мен­таў, з якіх ста­ла вядо­ма, што пані Фед­зь­ка­ву звалі Ган­най і яна была жон­кай Фед­зь­кі Валын­ца. Праз 12 гадоў зма­ганне Ган­ны Глін­с­кай за гэты маён­так пра­доў­жы­ла­ся. У той час яна была заму­жам у дру­гі раз за баяры­нам Кас­ц­юш­кам Федаровічам.

Звер­нем­ся да пры­вілея кара­ля Жыгі­мон­та ад 30 каст­рыч­ніка 1529 г.: «...тое име­нье на реце, на Цеп­ре, под Клец­комъ ему дали со въсим с тым, какъ отецъ его и онъ перъ­во тог(о) дер­жалъ. А тот лист нашъ выроч­ный [в] нивечъ есмо оберъ­ну­ли. Маеть Ива­шъ­ка Зубъ­ко­вичъ и его жона, и их дети, и на потомъ будучие их щад­ки тое име­нье дер­жа­ти и въжы­ва­ти со всимъ с тым, што к тому имен(ь)ю здав­на и нине прислухает(ь), вечъ­но и наве­ки, непо­руш­но, а Костюш­ко Федо­ро­вич и его жона Ган­на, и их дети, и потом­ки их не мают(ь) в тое име­нье ничимъ ся уступати...»

А вось пры­вілей ад 30 ліста­па­да 1529 г.: «...Ива­шъ­ко поло­жыл перед нами при­ви­лей нашъ, што данъ на тое имен(ь)е отцу его, въ кото­ром при­ви­ли стоит(ь) выпи­са­но, иж пер­вей тое име­нье дер­жалъ брат жоны Костю­шъ­ко­вы, княз Иван Юре­вичъ, кото­ро­го ж кня­зя Ива­на сест­ра рожо­ная была за отцом его, и коли он зра­дил нас, г(оспо)д(а)ря, и пошол зъ зрадцою нашимъ, кня­зем Михай­лом Глин­ским, в тот часъ отецъ его Андрей про­силъ в насъ того име­нья по близ­ко­сти жоны своее».

КЖ. АВДО­ТЬЯ ЮРІЄВНА

У 1517 г. Ган­на разам з мужам Фед­зь­кам Валын­цом скард­зіла­ся на баяры­на Наў­га­род­ска­га паве­та Зуб­ко­ві­ча, пасын­ка яе сяст­ры Аўдоц­ці: «Гос­по­даръ король казалъ про память запи­са­ти дело Иваш­ка Зγбъковича.
Жало­валъ намъ слу­жеб­никъ пана Троц­ко­го, ста­ро­сты Жомо­ит­ско­го, пана Ста­ни­сла­вовъ Иано­ви­ча — θедь­ко Волы­нецъ и жона єго Анна на боiа­ри­на нашо­го Нов­го­род­ско­го пове­ту Иваш­ка Зγбъ­ко­ви­ча: ижъ бы ωнъ дер­жалъ именьє, ѡтчиз­нγ тоє-то Анъ­ны, на Цеп­ре. <...> И таiа Анъ­на, при­є­хав­шы до насъ, до Виль­ни, зъ сест­рою своєю, мачо­хою єго ωвъдо­ть­єю, того имень­iа на немъ не иска­ли. <...> И тотъ Иваш­ко пове­дилъ передъ нами: штожъ тоє именьє єго на Цеп­ре — здра­дец­коє, спа­ло на насъ по бра­те ихъ, кнiа­зи Иване, кото­ры же втекъ былъ съ Глинь­скимъ и панъ­ство нашо казилъ; и мы тоє именьє дали ωтцγ єго, не по близъ­ко­сти жоны ωтца єго, а єго мачо­хи ωвъдо­тьи, але зъ ωсоб­ли­воє лас­ки нашоє».

ІІІ коле­но

КН. ЖДАН ІВА­НАВІЧ ЛІХАД­ЗІЕЎСКІ (*..., 1559, 1587, †...)

Вера­год­на, што сына­мі Іва­на Васіле­ви­ча Глін­ска­га былі Ждан і Аляк­сандр Іва­навічы, князі Ліхад­зіеўскія, якія, павод­ле даку­мен­таў 1559 — 1578 гг., адсуд­зілі маён­так Але­кавічы свай­го дзяд­зь­кі кня­зя Іва­на Васілеві­ча Ліхад­зіеўска­га (як мы лічым, кня­зя Іва­на Васілеві­ча Глін­ска­га-стар­эй­ша­га) у Іва­на Аляк­сандраві­ча Салтана.
Нель­га адмаў­ля­ць маг­чы­мас­ць і таго, што баць­кам кня­зёў Жда­на і Аляк­сандра Іва­наві­чаў Ліхад­зіеўскіх мог быць князь Іван Юр’евіч, сын Юрыя Хра­мо­га Глін­ска­га, бо бра­ты маглі назы­ва­ць кня­зя Іва­на Васілеві­ча Ліхад­зіеўска­га дзяд­зь­кам як яго дво­ю­род­ные пляменнікі.

Існуе шмат даку­мен­таў XVII — XVIII стст., з якіх віда­ць, што маён­так Цэп­ра зна­ход­зіў­ся ва ўласна­сці кня­зёў Глін­скіх-Ліхад­зіеўскіх. З прат­эс­та­цыі ад 8 жніў­ня 1735 г. кня­зя Стэфа­на-Казі­мі­ра Ліхад­зіеўска­га на нава­груд­ска­га рот­міст­ра Міхаі­ла Кры­шы­лоўска­га выні­кае, што спад­чын­ны маён­так Цэп­ра Гла­зо­вічы ў Нава­груд­скім ваявод­стве раней нале­жаў прод­ку Стэфа­на-Казі­мі­ра, кня­зю Жда­ну Іва­наві­чу Ліхад­зіеўс­ка­му: «...земель в име­нии Цеп­ра Гла­зо­ви­чи Ново­груд­ско­го вое­вод­ства, насле­до­ва­ние кото­рым истец про­во­дит от сво­е­го пред­ка и пер­во­го вла­дель­ца Жда­на кня­зя Лихо­де­ев­ско­го, по кото­ром остав­ши­е­ся восемь сыно­вей это име­ние Гла­зо­ви­чи для сво­е­го дедич­но­го вла­де­ния на рав­ные восемь частей меж­ду собой разделив...»

Ліст кня­зя Жда­на Іва­наві­ча Ліхад­зіеўска­га аб про­да­жы зям­лі (долі) ў Але­каві­чах кня­зю Міка­лаю Кры­шта­фу Рад­зіві­лу 31.05.1587 г.
AGAD, AR, dz. XV, teka 14, plik 4, s. 28–29.

З прат­эс­та­цыі ад 8 жніў­ня 1735 г. кня­зя Стэфа­на-Казі­мі­ра Ліхад­зіеўска­га на нава­груд­ска­га рот­міст­ра Міхаі­ла Кры­шы­лоўска­га выні­кае, што спад­чын­ны маён­так Цэп­ра Гла­зо­вічы ў Нава­груд­скім ваявод­стве раней нале­жаў прод­ку Стэфа­на-Казі­мі­ра, кня­зю Жда­ну Іва­наві­чу Ліхад­зіеўс­ка­му: «...земель в име­нии Цеп­ра Гла­зо­ви­чи Ново­груд­ско­го вое­вод­ства, насле­до­ва­ние кото­рым истец про­во­дит от сво­е­го пред­ка и пер­во­го вла­дель­ца Жда­на кня­зя Лихо­де­ев­ско­го, по кото­ром остав­ши­е­ся восемь сыно­вей это име­ние Гла­зо­ви­чи для сво­е­го дедич­но­го вла­де­ния на рав­ные восемь частей меж­ду собой разделив...»

КН. АЛЯК­САН­ДАР ІВА­НАВІЧ ЛІХАД­ЗІЕЎСКІ (*..., 1559, 1574, †...)

Князі Здань i Аляк­сан­дар Іва­навічы Ліхад­зіеўскія, пля­мень­нікі папяр­эд­ня­га, маю­чы спад­чы­ну ў Але­каві­чах, суд­зяц­ца ў 1559 г. з Сал­та­нам за розь­ні­цу, у 1564 г. за Род­каў а пагад­нень­нем у 1568 г. выра­ша­ю­ць зь ім пыта­ньне спад­чы­ны па сваім дзяд­зь­ку, памя­нё­ным кня­зю Іва­ну Васілеві­чу. Князь Аляк­сан­дар Іва­навіч Ліхад­зіеўскі высту­пае ў даку­ман­тах адзін у 1562 г., а разам з жон­каю Мары­яй Фёда­раў­най Вал­коў­най у 1571 г.; абое, князь Аляк­сан­дар Іва­навіч Ліхад­зіеўскі ды яго­ная жон­ка Марыя Вал­коў­на, у 1574 г. пра­да­ю­ць сваю долю ў Але­каві­чах кня­зю Міка­лаю Кры­шта­пу Рад­зіві­лу. Тое ж самае зра­біў князь Здань Іва­навіч Ліхад­зіеўскі ў 1587 г.

Яўхім (Алхім) Сач­кевіч Ліп­ніц­кі, кара­леўскі зямянін Нава­груд­ска­га паве­та 02.07.1563 г. у Нясві­жы пра­даў «з жоною Зофи­ею Ста­ни­сла­вов­ною и з детьми н(а)шими съ сыномъ Гав­ри­ломъ а доч­кою Ален­кою» част­ку маёнт­ка Сач­кевічы на Ліпах. У якас­ці свед­кі сваю пячат­ку на даку­мен­це пас­тавіў князь Аляк­сандр Іва­навіч Ліхад­зіеўскі 1.
12.12.1562 г., пра­даж­ний ліст ў маёнт­ку Але­кавічы кня­зем Аляк­сандрам Іва­наві­чам Ліхад­зіеўскім Кан­стан­ці­ну Залі­ва­ку і яго жон­цы Ганне Сцец­каўне на люд­зей на Пабяд­зіш­чах2.

КНЯЗЬ ВАСІЛЬ ІВА­НАВІЧ ЛІХАДЗІЕЎСКІ

ў 1580 г. быў пад­ста­рас­там Прэ­валь­скім ад імя Паў­ла Сапе­гі, каш­та­ля­на Кіеўска­га. Гэты князь Васіль Іва­навіч Ліхад­зіеўскі, зямянін паве­ту Горад­зен­ска­га, жана­ты з Кацяры­най Ула­саў­най, у 1589 г. атрым­лі­вае пры­вілей на 5 вало­каў у лясь­ніц­тве Прэ­валь­скім, якія састу­піў памя­нё­най Кацярыне ейны пер­шы муж Маціс Міхнеўскі.

*****

КН. ІВАН ЛІХАД­ЗІЕЎСКІ (*..., 1642, †...)

У мат­э­ры­я­лах Мет­ры­кі пад датай 8 каст­рыч­ніка 1642 года змеш­ча­ны звест­кі пра Іва­на Ліхад­зіеўска­га, воз­на­га Нава­га­род­ска­га ваявод­ства, які ўнёс свой рэля­цый­ны квіт па мает­на­сці Мак­ра­ны3.

*****

КН. ВАЦЛАЎ–КЛІМЕНЦІЙ (ІВА­НАВІЧ) ГЛІН­СКІ-ЛІХАД­ЗІЕЎСКІ,

асеў­шы ў XVII ст. у ваяводзтве Нава­градзкім, меў дач­ку заму­жам за Забоцкім. 

Як пац­вяр­джае выпіс з акта­вай кні­гі нава­груд­ска­га зем­ска­га суда, 10 люта­га 1659 г. князь Вац­лаў-Клі­мен­цій (Іва­навіч) з Глін­скіх-Ліхад­зіеўскіх, кара­леўскі зямянін Нава­груд­ска­га ваявод­ства, пра­даў родзі­чу, кня­зю Стані­сла­ву Глінс­ка­му-Ліхад­зіеўс­ка­му, паў­ва­ло­кі зям­лі Сямё­наўш­чызна ў маёнт­ку Гла­зо­вічы (Цэп­ра): «...кото­рый тот лист за созна­ньем осо­бы вер­ху мене­ное до книг зем­ских ново­го­род­ских упи­сан, с кото­рых и сес выпис под нашей вра­до­вой печа­тью его мило­сти Ста­ни­сла­ву кня­зю Глин­ско­му Лиход­зеев­ско­му есть выдан. Писан у Новогородку».

КН. СТАНІ­СЛАВ ГЛІН­СКІ-ЛІХАД­ЗІЕЎСКІ,

*****

I

КН. ГАБРЫ­ЕЛ З ГЛІН­СКІХ ЛІХАД­ЗІЕЎСКІ,

меч­ны Навагародскі. 

Тэс­та­мент Стані­сла­ва Пуця­ты, пад­ча­ша­га Мозыр­ска­га, ад 6 ліста­па­да 1723 года пад­пі­саў Габры­ел з Глін­скіх князь Ліхад­зіеўскі, меч­ны Нава­га­род­скі. Вядо­ма, што ён на 10 верас­ня 1698 года слу­жыў у Гіе­роні­ма Кла­коц­ка­га, ста­рас­ты Рэчыц­ка­га. За ней­кія ўчын­кі, разам з гас­па­да­ром, быў аб’яўлены веч­ным банітам і выва­лан­цам (НГАБ, кмф 18, воп. 1, с. 184, л. 952.). Тэс­та­мент Габры­е­ля кня­зя з Глін­скіх Ліхад­зіеўска­га, меч­на­га Нава­га­род­ска­га, дзе­да Кры­што­фа Ліхад­зіеўска­га, быў склад­зе­ны 27 люта­га 1744 года, а ўне­се­ны ў акта­выя кні­гі Мен­ска­га грод­ска­га суда толь­кі 30 мая 1765 года (НГАБ, ф 1727, воп. 1, с. 14, л. 365.). 

Акра­мя Антонія, баць­кі Кры­што­фа, у пана Габры­ела меў­ся яшчэ адзін сын — Станіслаў. З мат­э­ры­я­лаў асэ­с­ар­ска­га суда вядо­ма імя і бра­та пана Габры­е­ля Ліхад­зіеўска­га — Стэфан Ліхад­зіеўскі, пад­ча­шы Ліўскі. Пас­ля смер­ці Габры­ел Ліхад­зіеўскі пакі­нуў нашчад­кам у спад­чы­ну мает­на­сці Бар­кі, Зар­эч­ча і част­ку Ушы. Най­больш часта давод­зіла­ся сустра­ка­ць про­звіш­чы Ліхад­зіеўскіх у даку­мен­тах, датыч­ных Нава­га­род­ска­га ваяводства. 

II

КН. АНТОНІЙ, СИН ГАБРЫЕЛЯ

Пас­ля смер­ці Габры­ел Ліхад­зіеўскі пакі­нуў нашчад­кам у спад­чы­ну мает­на­сці Бар­кі, Зар­эч­ча і част­ку Ушы.

∞, ВІК­ТО­РЫЯ З ШАБ­ЛАВІН­СКІХ, сяст­ра Казі­мі­ра Шаб­лавін­ска­га, страж­ніка Менскага. 

КН. СТАНІСЛАЎ, СИН ГАБРЫЕЛЯ

пад­ча­шы Ліўскі. Пас­ля смер­ці Габры­ел Ліхад­зіеўскі пакі­нуў нашчад­кам у спад­чы­ну мает­на­сці Бар­кі, Зар­эч­ча і част­ку Ушы.

КЖ. ДАМІ­Ц­Э­ЛЯ (ГАБРЫ­ЕЛІВ­НА)

усту­піў­шую ў шлюб з Ежы Нава­двор­скім (НГАБ. Ф 1769, воп. 1, с.4, л. 569—570.).

III

КРЫ­ШТОФ (АНТОНІЄВИЧ) ЛІХАД­ЗІЕЎСКІ З ГЛІН­СКІХ (*..., 1762, )

Баць­ка Кры­што­фа Ліхад­зіеўска­га — Антоні Ліхад­зіеўскі, меч­ны Нава­га­род­скі, акра­мя бра­та Стані­сла­ва, меў сяст­ру Дамі­ц­э­лю, усту­піў­шую ў шлюб з Ежы Нава­двор­скім (НГАБ. Ф 1769, воп. 1, с.4, л. 569—570.). Маці — Вік­то­рыя з Шаб­лавін­скіх — была сяст­рой Казі­мі­ра Шаб­лавін­ска­га, страж­ніка Мен­ска­га. Дар­эчы, у сваім тэс­та­мен­це, склад­зе­ным 20 студ­зе­ня 1767 года і ўне­се­ным у акта­выя кні­гі Мен­ска­га грод­ска­га суда 7 ліпе­ня 1769 года, Антоні Ліхад­зіеўскі мянуе сябе «Антоні з Глін­скіх князь Ліхад­зіеўскі» (НГАБ, ф 1727, воп. 1, с. 15, л. 705.). 

Былы гарад­нічы Мен­скі Кры­штоф Ліхад­зіеўскі атры­маў урад столь­ніка Мен­ска­га перад самым апош­нім пад­зе­лам Вяліка­га княст­ва Літоўска­га. Пры­вілей на столь­нікаўства Мен­скае быў уне­се­ны ім у грод­скія, Мен­ска­га ваявод­ства, акты ў 1790 год­зе, праз нека­то­ры час па яго атры­ман­ні4. Яшчэ ў 1801 год­зе ён кары­стаў­ся гэтым тытулам,
пад­пі­сва­ю­чы даку­мен­ты, у часе вяд­зен­ня судо­вай спра­вы з Апа­лоніяй з Ратын­скіх Фран­цы­с­ка­вай Валад­ко­ві­ча­вай, меч­най Мен­скай, і яе сына­мі Іахі­мам і Адамам(НГАБ, ф 686, воп. 1, с. 4, л. 109.)). 

Ціка­вым, між іншым, з’яўляецца даку­мент ад 1761 года, уне­се­ны ў Мен­скія грод­скія акта­выя кні­гі ў наступ­ным 1762 год­зе 20 студзеня(НГАБ, ф 1727, воп. 1, с. 13, л. 619.)). У гэтым даку­мен­це гаво­рыц­ца аб про­да­жы Ата­на­зіем Хад­зіц­кім Кры­што­фу Ліхад­зіеўс­ка­му част­кі мает­на­сці Кры­што­фа­ва. Хаця ў даку­мен­це ўсю­ды ідзе гавор­ка аб зна­ход­жан­ні фаль­вар­ка Кры­што­фа­ва ў Мен­скім ваявод­стве, зра­зу­ме­ла, што гавор­ка маг­ла ісці толь­кі аб Мен­скім паве­це. Усё было б про­ста і зра­зу­ме­ла, калі б у даку­мен­це Кры­штоф Ліхад­зіеўскі не мена­ваў­ся столь­ні­кам Мен­скім. У дад­зе­ным выпад­ку нія­кай пісар­скай памыл­кі не маг­ло быць: такія даку­мен­ты, пас­ля пад­пі­сан­ня, ста­ран­на пра­чытва­юц­ца асо­ба­мі, унёс­шы­мі іх у акты. За акты­ка­цыю пла­цілі дастат­ко­ва знач­ныя сумы гро­шай, ды і ўплыў гэтых даку­мен­таў на будучы­ню скал­даль­нікаў і іх нашчад­каў люд­зям аду­ка­ва­ным не трэ­ба было тлума-
чыць. У нас няма адка­зу на пытанне, чаму Кры­штоф Ліхад­зіеўскі за шмат гадоў да атры­ман­ня пры­вілея на столь­нікаў­ста ўжо мена­ваў­ся столь­ні­кам Мен­ска­га ваяводства.

Пачы­на­ю­чы з каст­рыч­ніка 1773 года, у зем­скіх і грод­скіх акта­вых кні­гах Мен­ска­га ваявод­ства пачы­на­ю­ць сустра­кац­ца даку­мен­ты з імем Кры­што­фа Ліхад­зіеўска­га або яго крэў­ных. Якраз у гэтым год­зе, па ады­ход­зе з ура­да страж­ніка Мен­ска­га свай­го дзяд­зь­кі, пана Казі­мі­ра Шаб­лавін­ска­га, Ліхад­зіеўскі атры­маў пры­вілей на гэты ўрад5. Зна­ход­зіў­ся на гэтым урад­зе да 1777 года, калі ў даку­мен­тах пачы­нае сустра­кац­ца імя Міка­лая Свен­тар­ж­эц­ка­га, які пад­пі­сваў акта­выя даку­мен­ты ў якас­ці страж­ніка ваявод­ства Мен­ска­га6.

З 1774 года пачы­нае пад­пі­с­вац­ца ўжо і ў якас­ці рот­міст­ра ваявод­ства Нава­га­род­ска­га. У кра­савіку 1774 года Ігна­цы Еўстахі Нар­ніц­кі, краўчыц Ашмян­скі, выклі­кае ў суд Кры­што­фа Ліхад­зіеўска­га, рот­міст­ра Нава­га­род­ска­га, Ляво­на, ста­рас­ці­ча Руд­ніц­ка­га, Фран­цы­ска, чэс­ні­каві­ча Віль­ка­мір­ска­га, Міц­кеві­чаў а так­са­ма Тэа­до­ра і Андр­эя Ліхад­зіеўскіх, вера­год­на бра­тоў, з‑за роз­ных кры­ўд, нане­се­ных яму7. У гэтым жа 1774 год­зе яшчэ адзін Ліхад­зіеўскі, Тад­эуш, рот­містр ваявод­ства Мен­ска­га, род­ны брат Кры­што­фа, куп­ляе мает­на­сць Нава­сёл­кі ў Мен­скім ваявод­стве і ўносі­ць у Мен­скія зем­скія акты адпа­вед­ны даку­мент8. На 23 кра­савіка 1789 года ў даку­мен­тах Мен­ска­га зем­ска­га суда рот­містрам ваявод­ства Мен­ска­га пазна­ча­ны Павел Ліхад­зіеўскі9.

Пачы­на­ю­чы з 1777 года і аж да 1789 года, Кры­штоф Ліхад­зіеўскі зай­мае ўрад гарад­ні­ча­га Мен­ска­га10. Якраз у гэты перы­яд адзна­ча­ец­ца пас­та­ян­ны ўдзел Кры­што­фа Ліхад­зіеўска­га, вера­год­на, маю­ча­га доб­рую юры­дыч­ную аду­ка­цыю, у роз­ных судо­вых спра­вах у якас­ці судо­ва­га даве­ра­на­га па выра­ш­эн­ні маё­мас­ных спрэчак.

У кан­цы 1780 года адбы­ў­ся выступ Кры­што­фа Ліхад­зіеўска­га на паседжан­ні Галаў­но­га Тры­бу­на­ла з пра­ш­эн­нем аб пац­вяр­дж­эн­ні пра­воў места Ліпск у Гарад­зен­скім паве­це на магд­э­бург­скае пра­ва, г. зн. на пра­ва лічыц­ца гора­дам, з усі­мі, нема­лы­мі, пры­віле­мі для яго жыха­роў, уста­ноў­ле­ны­мі з даўніх часоў11.

Сам Кры­штоф Ліхад­зіеўскі ні ў адным даку­мен­це, вядо­мым нам, не мена­ваў сябе кня­зем з Глін­скіх. У сваім дасле­да­ван­ні гене­а­ло­гі нашчад­каў кня­зёў Глін­скіх, адыг­раў­шых знач­ную ролю ў гісто­рыі не толь­кі Вяліка­га княст­ва Літоўскага,
але і Расій­с­кай дзяр­жа­вы, Улад­зіслаў Вяроўкін-Шэлю­та пры­вод­зі­ць звест­кі аб выто­ках роду Ліхад­зіеўскіх. Па яго дум­цы, Глін­скія атры­малі вёс­ку Ліхад­зеі ў Нава­га­род­скім ваявод­стве і з моман­ту яе атры­ман­ня сталі мена­вац­ца кня­зя­мі Ліхад­зіеўскі­мі з Глін­скіх12.

Знач­ныя, але небес­пас­пя­хо­выя высіл­кі ўкла­д­ваў Кры­штоф Ліхад­зіеўскі ў павеліч­энне паме­раў сваіх багац­цяў, выкуп­ля­ю­чы ў збяд­не­лых сусед­зяў іх мает­на­сці. Даб­іў­ся ад кара­ля на пра­вяд­зенне дахад­ж­эн­ня закон­на­сці тры­ман­ня лен­ных добраў Юхнавічы, Дама­ш­э­вічы і Бух­навічы, раз­меш­ча­ных ў ваявод­стве Мен­скім і пры­лег­лых да Гаен­ска­га ста­ро­ства. Што даты­чыц­ца Бух­навіч і Юхнавіч, то тут было ўсё зра­зу­ме­ла: яны сапраў­ды былі здаў­на лен­ны­мі, і ў іх пры­на­леж­на­сці, на
дад­зе­ны момант, не ўсё было закон­ным. Але ж Дама­ш­э­вічы, або Дама­шы, здаў­на зна­ход­зілі­ся ў аса­бі­стым вало­дан­ні Пес­ля­коў, Вань­ко­ві­чаў, Залі­ва­каў і пад­ля­галі выключ­на земска­му пра­ву. У выпад­ку з Дама­ш­э­ві­ча­мі, Кры­што­фу Ліхад­зіеўс­ка­му не пашан­ца­ва­ла атры­ма­ць іх у свае рукі, але Бух­навічы ней­кі час тры­маў у сваіх руках13. У гэтым жа год­зе выку­піў мает­на­сць у Тад­эу­ша Кер­на­жыц­ка­га14. У кан­цы 80‑х гадоў XVIII ста­годдзя доў­га суд­зіў­ся з ксян­дзом Жэброўскім з‑за пра­воў на Рубя­ж­э­вічы15. Вало­даў так­са­ма і мает­на­сцю Гранічы, але ў 1787 год­зе пра­даў яе Глу­шынс­ка­му, суддзі земска­му Ста­ра­ду­баўс­ка­му16.

Кры­штоф, князь Лиход­зеев­ский, ныне выво­дя­щий­ся, кров­ный пото­мок кня­зей Лиход­зеев­ских, полу­чил во вла­де­ние име­ние за зани­ма­е­мую долж­ность. По при­ви­лею най­я­с­ней­ше­го коро­ля Авгу­ста года 1773 страж­ник мин­ский, далее по при­ви­ле­ям того же коро­ля город­ни­чий мин­ский, чаш­ник, позд­нее столь­ник Мин­ско­го вое­вод­ства. Награж­ден Орде­ном Свя­то­го Ста­ни­сла­ва, от коро­ля его мило­сти укра­шен­ный нахо­дил­ся в 1792 году на сей­ми­ке от жите­лей Мин­ско­го вое­вод­ства, пред­се­да­те­лем граж­дан­ской комис­сии избран был и зани­мал дру­гие должности.

КН. ТЭА­ДОР (АНТОНІЄВИЧ) ЛІХАДЗІЕЎСКІ

КН. АНДР­ЭЙ (АНТОНІЄВИЧ) ЛІХАДЗІЕЎСКІ

IV

*****

З прат­эс­та­цыі ад 8 жніў­ня 1735 г. кня­зя Стэфа­на-Казі­мі­ра Ліхад­зіеўска­га на нава­груд­ска­га рот­міст­ра Міхаі­ла Кры­шы­лоўска­га выні­кае, што спад­чын­ны маён­так Цэп­ра Гла­зо­вічы ў Нава­груд­скім ваявод­стве раней нале­жаў прод­ку Стэфа­на-Казі­мі­ра, кня­зю Жда­ну Іва­наві­чу Ліхад­зіеўс­ка­му: «...земель в име­нии Цеп­ра Гла­зо­ви­чи Ново­груд­ско­го вое­вод­ства, насле­до­ва­ние кото­рым истец про­во­дит от сво­е­го пред­ка и пер­во­го вла­дель­ца Жда­на кня­зя Лихо­де­ев­ско­го, по кото­ром остав­ши­е­ся восемь сыно­вей это име­ние Гла­зо­ви­чи для сво­е­го дедич­но­го вла­де­ния на рав­ные восемь частей меж­ду собой разделив...»

*****

У кан­цы ХІХ ста­годдзя ў межах Мен­скай губер­ніі сустра­калі­ся Ліхад­зіеўскія, якія, маг­чы­ма, і не мелі нія­кіх род­нас­ных повя­зей з Кры­што­фам Ліхад­зіеўскім, столь­ні­кам ваявод­ства Мен­ска­га. У 1898 год­зе скон­чыў вучо­бу ў Мен­скай духоў­най семі­на­рыі Павел Ліхад­зіеўскі, прызна­ча­ны пса­ломшчы­кам у Гара­доц­кую царк­ву, раз­меш­ча­ную ў межах Мен­скай губер­ніі17. У 70‑х гадах ХХ ста­годдзя вядо­мы былі імё­ны спар­тоў­цаў, бра­тоў Ліхад­зіеўскіх, якія ака­за­лі­ся не ў ладах з зако­нам і забітых пры затры­ман­ні. Даве­даў­шы­ся аб гэтым, памёр і іх баць­ка, жыхар Чэрвеня.

Фами­лию урож­ден­ных кня­зей Лиход­зи­ев­ских на линии урож­ден­ным Кры­што­фом кня­зем Лиход­зи­ев­ским столь­ни­ком Мин­ским под­пи­сан­ную, как то бра­та род­но­го выво­дя­ще­го­ся Таде­уша кня­зя Лиход­зи­ев­ско­го рот­мист­ра, как и потом­ство его Яна кня­зя Лиход­зи­ев­ско­го на линии изло­жен­ной за родо­ви­тую древ­нюю шлях­ту, еди­но­кров­ную от кня­зей твер­ских [Глин­ских] рус­ских иду­щую, про­воз­гла­ша­е­мых оных и оных в родо­слов­ную кни­гу дво­рян Мин­ской губер­нии в пер­вый класс кня­зей вносим».

Князь Кры­штаф Ліхад­зіеўскі, столь­нік мін­скі, сын меч­нікаў нава­груд­скіх кня­зя Антонія Габры­элаві­ча Ліхад­зіеўска­га і Вік­то­рыі Шаб­лавін­с­кай, не меў нашчад­каў і ўсю сваю маё­мас­ць у тры мільё­ны поль­скіх зло­тых завяш­чаў як бліз­кім, так і даль­нім родзі­чам. Сярод іх былі чаты­ры род­ныя пля­мен­нікі, дзе­ці бра­та, мін­ска­га рот­міст­ра Тад­э­ву­ша Ліхад­зіеўска­га. Замуж­нім пля­мен­ні­цам Кацярыне Свен­тар­эц­кай і Фран­ціш­цы Хель­хоўс­кай, а так­са­ма на той час неза­муж­няй Ганне Ліхад­зіеўс­кай пакі­нуў па 30 тысяч сераб­ром: «...каб пас­ля смер­ці маёй пакі­ну­ць дапа­мо­гу, памя­ць і срод­кі да існа­ван­ня суі­мен­ні­кам маім Ліхад­зіеўскім. Не рас­пус­ка­ю­чы таго адар­эн­ня, з’яўляюцца яны для мяне ці бліз­кі­мі, ці даль­ні­мі сваім паход­жан­нем, дастат­ко­ва маю ад таго заспа­ка­ен­ня ў душы маёй, што люд­зям бед­ным пакі­даю і разд­зя­ляю капітал пажыц­цё­ва для прад­стаўніцтва май­го імені, што быў адзін Ліхад­зіеўскі... усё... ахвярую нашчад­кам...» А вось пля­мен­ніка Яна Кры­штоф Ліхад­зіеўскі паз­бавіў спад­чы­ны. Чаму? Зда­ва­ла­ся б, зусім нядаў­на пад­пі­саў даку­мен­ты і атры­маў пас­та­но­ву Мін­ска­га дэпу­тац­ка­га два­ран­ска­га схо­ду на зац­вяр­дж­энне ў Сена­це таго ж пля­мен­ніка ў кня­жац­кай год­на­сці Расій­с­кай імпе­рыі. Што зда­ры­ла­ся праз пяць гадоў, заста­ец­ца толь­кі здагадвацца...

З завяш­чан­ня ад 29 жніў­ня 1693 г. маёй пра...прабулі Евы Ада­маў­ны з Глеб­каў Забэ­лы вядо­ма, што яе маці Мары­я­на паход­зі­ла з кня­жац­ка­га роду Глін­скіх-Ліхад­зіеўскіх: «...у Імя Айца і Сына і Духа Свя­та­га ды збуд­зец­ца воля Яго Свя­тая. Амінь. Я, Ева Ада­маў­на Гле­баві­чаў­на Пятро­ва Забэла­ва, зямян­ка Яго Кара­леўс­кай Вялі­кас­ці Нава­груд­ска­га ваявод­ства ў стане цяж­кай хва­ро­бы, але заста­ю­чы­ся пры цвя­розым розу­ме і памя­ці, пакі­даю апош­няй воляй маёй рас­па­ра­дж­энне ўласна­сць маю, якая ад баць­коў заста­ла­ся пас­ля Ада­ма Сяр­ге­еві­ча Глеб­кі, а так­са­ма маці маёй спа­да­ры­ні Мары­я­ны Ліхад­зіеўс­кай, назва­нае Душа­ва Кры­вое Сяло, што ў Нава­груд­скім ваявод­стве, раз­мер­ка­ва­ць: якую суму нябож­чык баць­ка адпі­саў па духоў­ным завяш­чан­ні і ўсе мае рухо­мыя рэчы ніко­му інша­му, як толь­кі мужу май­му спа­да­ру Пят­ру Забэ­лу, пажыц­цё­ва адпі­сую, а пас­ля яго сынам маім спа­да­рам Іва­ну і Казі­мі­ру Забэ­лам на веч­ныя часы адпісую...»

Душа­пры­каз­чы­ка­мі Ева Ада­маў­на прызна­чы­ла сваіх бліз­кіх родзі­чаў: два­ю­рад­на­га бра­та кня­зя Багу­сла­ва Стані­сла­ваві­ча Глін­ска­га-Ліхад­зіеўска­га і шва­г­ра Іва­на Іржы­ко­ві­ча, якія жылі ў той час у рода­вых маёнт­ках Цэп­ра Лазо­вічы і Ліход­зіевічы (Ліход­зічы), уся­го за некаль­кі кіла­мет­раў ад маёнт­ка Душа­ва Кры­вое Сяло, куды Ева Ада­маў­на пера­е­ха­ла ў хут­кім часе пас­ля вясел­ля ў 1658 г. Усе назва­ныя маёнт­кі зна­ход­зілі­ся неда­лё­ка ад Клец­ка і Нясві­жа ў Нава­груд­скім павеце.

Яшчэ ў 1722 г. князі Глін­скія-Ліхад­зіеўскія ўзнавілі судо­вую спра­ву з Рад­зівіла­мі за даб­ро але­кавіц­кае, якая скон­чы­ла­ся пагад­нёнь­нем 1730 г.

1. AGAD, AR, dz. XXIII, teka 82, plik 1, s. 34–35.[↩]
2. AGAD, AR, dz. XV, teka 14, plik 3, s. 37–38 (ары­гі­нал).[↩]
3. НГАБ. ф 1769, воп. 1, с. 14, л. 403.[↩]
4. НГАБ. Ф 1769, воп. 1, с. 21, л. 34.[↩]
5. НГАБ, кмф 18, воп. 1, с. 500, л. 3.[↩]
6. НГАБ, ф 1769, воп. 1, с. 6, л. 1092.[↩]
7. НГАБ, ф 1769, воп. 1, с. 20, л. 301.[↩]
8. НГАБ, ф 1727, воп. 1, с. 8, л. 791; с. 36, л. 1307.[↩]
9. НГАБ, кмф 18, воп. 1, с. 325, л. 518.[↩]
10. НГАБ, ф 1769, воп. 1, с. 9, л. 1332.[↩]
11. АВАК, т. 13, л. 38.[↩]
12. Вла­ди­слав Верев­кин Шелю­та. Бело­рус­ские кня­зья: 35 поко­ле­ний за 1000 лет. // «Бела­рус­кая газе­та». 1996. № 13 (27), л. [↩]
13. НГАБ. КМФ 18, воп. 1, с. 185, л. 738.[↩]
14. НГАБ, ф 1769, воп. 1, с. 7, л. 434.[↩]
15. НГАБ, ф 1769, воп. 1, с. 19, л. 43.[↩]
16. НГАБ, ф 1769, воп. 1, с. 18, л. 421.[↩]
17. НГАБ, ф 136, воп. 1, т. 1, л. 412.[↩]